ރާއްޖޭގެ ފުރަތަމަ ސިފައިން

 މިލިޔުމަކީ ، ހެންވޭރު މީރުބަޙުރުގޭ އަލްމަރުޙޫމް މުޙައްމަދު އިސްމާޢީލްދީދީ ލިޔުއްވާފައިވާ " ދޮންތުއްކަލާގެ ބައްޕަގެ ހަނދާން " މިފޮތުން ނަގާފައިވާ މަޢުލޫމާތުގެމައްޗަށް ޚުލާޞާކޮށް ލިޔެފައިވާ ލިޔުމެކެވެ. " ދޮންތުއްކަލާ " އަކީ ، މުޙައްމަދު އިސްމާޢީލްދީދީ ބޭނުންކުރައްވާ  ޤަލަމީ ނަންފުޅެކެވެ. އެދީދީގެ ބައްޕާފުޅަކީ ، އަލްމަރުހޫމް ދޮންމަނިކުގެ އިސްމާޢީލްދީދީއެވެ.

ދުވަސްވަރަކީ، ނޫރައްދީން ރަދުން، ދިވެހިރަސްކަމުގައި ރެދަލިކުރައްވަމުންގެންދެވި ދުވަސްވަރެވެ. އެރަދުންގެ އަމިއްލަ ޝަޢުޤުވެރިކަމެއްގައި، މާލޭގެ ބޮޑުންކުރެ ކަމުވޮށިވެގެންވާ ބައެއްބޭކަލުންގެ ދަރިދަރިކަލުންނަށް ހެވިކަން ދަސްކޮށްދެއްވަމުން ގެންދެވިއެވެ. ހެވިކަން ދަސްކުރަމުންގެންދެވި ޒުވާނުންގެ ތެރޭގައި، ހޮޅުދޫ ނެވިންގޭ ދޮންކޮއްކޯގެ ދޮންމަނިކުގެ އިސްމާޢީލްދީދީ ހިމެނިވަޑައިގަންނަވައެވެ. އިސްމާޢީލްދީދީގެ މަންމާފުޅަކީ، ޚަދީޖާ ބިންތު އަޙްމަދުދީދީއެވެ. އެއީ ހުރާގޭ ޚާންދާނުން ދޮށިމޭނާކިލެގެކަން ފެއްޓެވި ޙުސައިން ދޮށިމޭނާ ކިލެގެފާނުގެ ކަތްދައިދީއެވެ. އިސްމާޢީލްދީދީ ރައްކައުވީ ހިޖުރީ ސަނަތުން 1276 ވަނައަހަރުއެވެ. އިސްމާޢީލްދީދީގެ އެންމެ ޅަފުރައިގެދުވަސްތައް ހޭދަކުރައްވައިފައިވަނީ، ގަލޮޅުގެއާއި ކާށިދޫގޭގެ ހަތަރު ފުރާޅުގެ ތެރޭ، ޢަލީ ދޮށިމޭނާކިލެގެފާނުގެ ބެއްލެވުމުގެ ދަށުގައެވެ.

ހެވިކަން ދަސްކުރަމުންގެންދިޔަ ޒުވާނުންގެ ތެރޭގައި އިސްމާޢީލްދީދީ ހިމެނިވަޑައިގެންނެވިނަމަވެސް، ހެވިކަމާއި ކުޅިޖެހުމުގައި އެދީދީ ބައިވެރިވެޑައެއް ނުގަންނަވައެވެ. އެހެންނަމަވެސް، އިސްމާޢީލް ދީދީ  ތުއްޕުޅުއިރު، ވަރަށް ގިނައިން ގަލޮޅުގެޔަށް ވަޑައިގެން އުޅުއްވިއެވެ. އެދުވަސްވަރު، ކާށިދޫގެޔާއި ގަލޮޅުގެޔާ ބެދުނުތާނގައި މެދުފުޅަފެއް ނުހުރެއެވެ. އެހެންކަމުން، އެދެގެޔަށް ނިސްބަތްވެ ވަޑައިގަންނަވާ ހުރިހައިބޭފުޅުންވެސް ފަރީއްކުޅުއްވުމަށް ވަޑައިގަންނަވަނީ ގަލޮޅުގެޔަށެވެ. ގަލޮޅުގެޔަށް ވަޑައިގެން އުޅުއްވާއިރު، އެތާނގެ ފަސްގަނޑުގައި، ކުދިންނާ ހިއްޕަވައި އޮޅުލައްވައި ހައްދަވައެވެ. އަދި ކުޅިޖެހުމުގެ މަސައްކަތްވެސް ކުރެއްވިއެވެ. އޭގެތެރޭގައި، އެކަކު އަނެކަކަށް ހިފުމާއި ދުވުމާ އަދި ކޮއްޕުމާއި ފުމުމާ، ބެއްދުމާއި ނެއްޓުމާ،  ތަފާތު އުކުޅު އުކުޅަށް ފުންމައިގެން ޖެހުން ހިމެނެއެވެ. އަދި ކުޑައެއްކަމަކު، މިކަންކަމަށް އިސްމާޢީލްދީދީގެ ލޯފުޅު ހުޅުވެމުން ގޮސްފައި ވެއެވެ.

އިސްމާޢީލްދީދީއަކީ، ހުރިހައި "ދީދީ ފަތީގެ" އެންމެ ދޮށީ ދީދީއެވެ. އެހެންކަމުން، ހެވިކަން ދަސްކުރުމަށް ހުރިހައި ޒުވާނުންލައްވައި އެކަން ހިންގަވައި އިންތިޒާމް ކުރެއްވުމުގެ މަސްއޫލިއްޔަތު، ރަދުންގެ ފަރާތްޕުޅުން ޙަވާލުކުރެވިފައި އޮންނަނީ އިސްމާޢީލް ދީދީއާއެވެ. އިސްމާޢީލްދީދީއާ ޙަވާލުކުރެވިފައިއޮންނަ މަސައްކަތުގެ ތެރޭގައި، ތެޅުމަށް ބޭނުންކުރާ ކެޔޮގަސް ހޯއްދެވުމާއި، އެގަސްތައް ގެންނެވުމާ އަދި ބަންޑާރައިން އާގަނޑުވަރަށް ވަޑައިގަންނަވާއިރަށް ގަސްތައް އިންދަވައި ތައްޔާރުކުރެއްވުމާއި، އެކުޅިވަރުނިމުމާއެކު، އެގަސްތައް އާގަނޑުވަރުގެ އިރުމަތީކޮޅުގައި އޮންނަ ކޮށްޓަށް ފޮނުއްވައި، ކުޅިވަރުކުޅޭ ބިން ސާފުކުރުވުމާ އަދިވެސް މިބާވަތުގެ މަސައްކަތްތައް ހިމެނެއެވެ.

ކޮންމެ ރެޔެއްގެ 7:30 ވާއިރަށް، ހެވިކަން ދަސްކުރާ ހުރިހައި ދީދީންތައް އާގަނޑުވަރަށް ވަޑައިގަންނަވަން ފައްޓަވާނެއެވެ. އެކަމަކު ބަންޑާރައިން ނުކުމެވަޑައިގަންނަވާނީ 9 ޖަހާއިރުއެވެ. 7:30 ގައި އާގަނޑުވަރަށްދާގޮތަށް، 9 ޖަހަންދެން ތިބޭއިރު، މި، ޒުވާން ދީދީތަކަކަށް މަޑެއްކޮށެއް ނުތިއްބެވެއެވެ. އަތާއަތާލުމާ، ދަނޑިގަނޑެއްގެ ދެކޮޅުގައި ހިފައި ކާކުގެ އަތެއްތޯ އެނބުރެނީ ބެލުންފަދަ ސަކަރާތްޖެހުމަކީ ޢާންމު ކަމެކެވެ. އެކޮޅުކޮޅުން ނެގުމާއި އިދިފުށަށްޖެހުން،  އަދި ބަރު އެއްޗެތި އުފުލުމާއި އުކުންފަދަ ކަންކަން ހިނގައެވެ. ކެޔޮގަހަށް ފުންމައިގަނެ އެންމެގިނަ އަނގުނު ކެޔޮގަހުގައި އެއްފަހަރާ ޖެއްސެނީ ކާކަށްތޯ ބެލުމަކީ ޚާއްޞަ ކަމެކެވެ. އެއީ އެއްފަހަރާ، 7 ގުނަވަނުން ޖެހުމަކީ ވަރަށް ކުޅާދާނަމީހުންނަށް ކުރެވޭ ކަމަކަށްވާތީއެވެ.

ސިފައިންގެ ތަޞައްވުރު، ދިވެހި ފަސްގަނޑުގައި ފުރަތަމަ ފަހަރަށް، އިޙުސާސްވެގެން ދިޔަ ޙާދިސާއަށް ބަލައިލަމާތޯއެވެ؟ އެއްރެޔެކެވެ. އިސްމާޢީލްދީދީއަކީ، ސަފުހައްދަވައި ކުދީން ތަރުތީބު ކުރައްވާ ދީދީއެވެ. ސަފުހަދާގޮތް ދައްކަވައިލައްވައި، ސިފައިން ހިނގާގޮތަށް، އިސްމާޢީލްދީދީ ހިންގަވަން ފެއްޓެވިއެވެ. މިއީ، ދިވެހިރާއްޖެއިން ފެނުނު ސިފައިންގެ ފުރަތަމަ ތަޞައްވުރެވެ.  އިސްމާޢީލްދީދީ މިފެއްޓެވި ކަމެއްކުރައްވަން، އިތުރު ދެތިންދީދީއަކުވެސް ގުޅި، ސިފައިން ހިނގާގޮތަށް ހިނގަން ފައްޓަވައިފިއެވެ. އެނބުރެންވީމައްޔާއި ހުއްޓެންވީމަ ސިފައިންގޮވާގޮތަށް ގޮވައި ހައްދަވަނީ އިސްމާޢީލްދީދީއެވެ. އިސްމާޢީލްދީދީއާއެކު، މިކަމެއްގައި އުޅުއްވި ޒުވާން ހައެއްކަދީދީން، ދުވަސްކޮޅަކު މިކަން ފަރިތަކުރތެއްވިތަނާ، ވަރަށް އެއްވަރަށް ހިނގަން ދަސްވެ، ފަރިތަވެއްޖެއެވެ. ބަންޑާރައިން، މަތިގެއިން އާގަނޑުވަރަށް، އެއްރެޔަކު ވަޑައިގެންނެވިތަނާ، މިކުދިން މިސަރަކާތެއްޖަހާތަން ފެނިވަޑައިގެން، ވަރަށް ހިތްޕުޅާވެ، އެކަން އިތުރަށް ކުރިޔަށްގެންގޮސް، ރަނގަޅަށް ފަރިތަކުރަން ވިދާޅުވެއްޖެއެވެ. މިއީ ރާއްޖޭގައި ރަސްމީގޮތުން، ސިފައިންގެ ތަޞައްވުރުގައި، ފުރަތަމަފަހަރަށް ކުލަޖެހިގެންދިޔަ ހިނދުކޮޅެވެ.

ކުޅޭކުޅޭ ސިފައިންގެ މިސަކަރާތަށް، ރަސްމީސިފަ ޖެހުމުގެދުވަސްތައް ގުނެމުންދެއެވެ. ބަޑީގެ ބަދަލުގައި އެކުދިން ބޭނުންކުރަމުން ގެންދިޔައީ އަތަށްހެޔޮވަރުގެ ލަޓިބުރިއެވެ. އިސްމާޢީލްދީދީއާއެކު، 8 ކުދިން މިގްރޫޕަށްހަމަވެ، ކުޅޭކުޅޭސިފައިންގެ އެކި ހުނަރުތައް ދަސްކުރައްވަމުން ގެންދެވިއެވެ. އޭގެތެރޭގައި އެންމެދޮށްޓަށް އަދި އެންމެ އިސްކޮށް ހުންނެވީ، ދޮންމަނިކުގެ އިސްމާޢީލްދީދީއެވެ. މީގެ އިތުރަށް، ދޮންމަނިކުގެ ޢަބްދުﷲ ދީދީ، ރޯނުގޭ އިބްރާހީމްދީދީ އާއި ހަމައެގޭ މުޙައްމަދުދީދީ،  ކަޅިހަރުގޭ އަޙްމަދުދީދީ، އެ 8 ދީދީގެ ތެރޭގައި ހިމެނިވަޑައިގަންނަވައެވެ.

މިހިސާބުން ، މި 8 ކުދިންނަކީ ސިފައިންގެ ގޮތުގައި ރަސްމީގޮތުންހަމަޖެހި ، ލަޓިބުރީގެ ބަދަލުގައި ، ބަޑިގެންގުޅުން ހުއްދަކުރައްވައި ، ސިފައިންނަށް ބަޑިދެއްވިއެވެ. ސިފައިންގެވެރިޔަކަށް ހަމަޖެއްސެވީ ، ދޮންމަނިކުގެ އިސްމާޢީލްދީދީ އެވެ.

ނޫރައްދީން ރަދުން، މިކުދިންގެ ސިފައިންގެ ކުޅިއާ ހިތްޕުޅާވީވަރުން، ގަނޑުވަރުތެރޭގެ ބޮޑުންނާ މިވާހަކަ ދައްކަވައި، އެކިއެކި ޢިއްޒަތަށް ވަޑައިގަންނަވާއިރު، ސިފައިންގެ ގޮތުގައި މިކުދިން ބައިވެރިކުރައްވާގޮތަށް ހަމަޖައްސަވައިފިއެވެ. މިހިސާބުން، މި 8 ކުދިންނަކީ ސިފައިންގެ ގޮތުގައި ރަސްމީގޮތުންހަމަޖެހި، ލަޓިބުރީގެ ބަދަލުގައި، ބަޑިގެންގުޅުން ހުއްދަކުރައްވައި ސިފައިންނަށް ބަޑިދެއްވިއެވެ. އަދި ސިފައިންގެ ވެރިޔެއްގެ ޢިއްޒަތްދެއްވީ، ދޮންމަނިކުގެ އިސްމާޢީލްދީދީ އަށެވެ. އެއީ ހިޖުރީސަނަތުން، 1308 ނުވަތަ 1309 ވަނައަހަރެވެ. ރަދުން، އެއަހަރުގެ ހިއްޗަށް ވަޑައިގަންނަވާއިރު، ސިފައިންގެ ގޮތުގައި މިކުދިން ގެންދަވާނެކަމުގައި އިޢުލާންކުރެވިގެންދިޔައެވެ. އެދުވަސްވަރަށް ބަލާއިރު، " ސިފައިން " މިނަމަކީ، ޢާންމު ރައްޔިތުންގެ ކަންފަތަށް އެހައި ރައްޓެހި ނަމެއްނޫނެވެ. ހަމައެއާއެކު، ސިފައިންގެ ވާހަކަ މާލެތެރޭގައި އެކިގޮތްގޮތަށް ދެކެވެމުންދިޔައެވެ. ސިފައިންތިބޭނީ ކޯޓުފަޓުލޫނުގައި ކަމަށާއި، ހަގުބޭކަލުންނަށްވުރެވެސް ރަދުންނާ އަރިސްކޮށް ތިބޭނީ ސިފައިންކަމުގައި ތުންތުންމަތިން ދެކެވުނެވެ. އަދި ސިފައިންތިބޭނީ، އަޞްލު ބަޑިހިފައިގެންކަމުގައިވެސް ދެކެވުނެވެ. ސިފައިންނަކީ، ވެރިކަމުންއަންގަވާ ކޮންމެކަމަކަށް ޖެހިލުމެއްނެތި ކިޔަމަންކަމާއެކު، ކޮންމެފަދަ ނުރައްކަލަކާ ކުރިމަތިލާނެބަޔެއްކަމުގައިވެސް ވާހަކަ ދެކެވުނެވެ. އަދި ސިފައިން، ސަފުހަދާފައިދާއިރު، އެއްވެސް ފަރާތަކަށް ނުބަލައި، ތިބޭނީ ނިކަން ހުޝިޔާރުކަންމަތީގައި ކަމުގައޭކިޔާ އަޑު ވެސް އޮތީ ފެތުރިފައެވެ. ރާއްޖޭގައި އަލަށް ސިފައިންގެ ޙަރަކާތްފެތުރިގެންދިއުމުގައި، ޢާންމުރައްޔިތުންގެ މެދުގައި ތަފާތު ފިކުރާއި ވިސްނުން އުފެދިގެންދިޔައެވެ. އަމްދުން، އެމީހުންނަކީ، ބިރުކުޑަ، ހުޝިޔާރުބަޔަކަށްވެފައި، ކޮންމެ ނުރައްކަލަކާ ކުރިމަތިލާންވެސް ތައްޔާރަށްތިބޭނެ ބައެއްކަމުގެ އަޑުތައް ފެތުރިގެންދިޔައެވެ. ނޫރައްދީން ރަދުންގެވެސް، ސިފައިންގެ ތަޞައްވުރަކީ، އެއީއެވެ. ވަފާތެރި، އަމާނާތްތެރި ހަށިފާރަވެރިންގެ ޤައުމީ ޙިމާޔަތެއް، ރާއްޖޭގައި އުފަންވެގެންދިއުމެވެ.

އަލަށް އުފެދުނު، ސިފައިންގެ ތަޞައްވުރާއެކު، ރަދުން އެއަހަރު ހިއްޗަށް ވަޑައިގަންނަވާއިރު،  ސިފައިންނަކީ ކިހާވަރެއްގެ ބައެއްކަން ފެނިގެންދާނެކަމަށް، ގިނަބަޔަކު ތިބީ އިންތިޒާރުކޮށްގެންނެވެ. ކޮންމެއަކަސް، އެއަހަރު، ރަދުން، ހެންވޭރު ހިއްޗަށް ނުކުމެވަޑައިގެންނެވިއިރު، އެއްކަލަ ސިފައިން، ރަދުންގެ ޙިމާޔަތުގައި ތިއްބެވެ. ރަދުން، ހިއްޗަށް ނުކުމެވަޑައިގެންނެވިއިރު، ރަދުންނާ އެންމެ އަރިހުގައި ތިބީ ދިވެހި ސިފައިންނެވެ. ރަދުންގެ ޢިއްޒަތް އިތުރަށް އުފުލި، ރަދުންގެ ހަށިފާރަވެރިންގެ ގޮތުގައި ފުރަތަމަ ފަހަރަށް ދިވެހި ސިފައިން ޙަރަކާތްތެރިވީ، އެއަހަރުގެ ހެންވޭރު ހިއްޗަށް ވަޑައިގެންނެވި އިރުއެވެ. ސިފައިންނަށް ކޮމާންޑް ކުރައްވަން ހުންނެވި، ސިފައިންގެ ޢިއްޒަތްތެރި ވެރިޔަކީ ދޮންމަނިކުގެ އިސްމާޢީލް ދީދީއެވެ. ފުރަތަމަ ފަހަރަށް، ސިފައިންނަށް ގޮވިގެންދިޔައީ ދިވެހިބަހުންނެވެ. ބަޑި އުކުޅަށް، ބަޑިކޮނޑަށް، ކުރިފަހަށް އަދި ކުރިކަނާތަށް ފަދަ ބަސްތަކުންނެވެ. ސިފައިންނަށް ގޮވައި ކޮމާންޑް ކުރެއްވީ، އިސްމާޢީލްދީދީއެވެ. މިއީ ޢާންމުންގެ ކަންފަތަށް އެހައި ފަސޭހަ ބަސްތަކެއްނޫނެވެ. އެހެންނަމަވެސް، ޤަބޫލުކުރަންޖެހޭ ޙަޤީޤަތަކީ، ކޮންމެ ޤައުމެއްގައިވެސް ސިފައިންނަށް ގޮވެނީ އެބައެއްގެ މާދަރީބަހުން ކަމެވެ. ދިވެހިރާއްޖޭގައިވެސް، އެންމެ ފުރަތަމަ، ސިފައިންނަށް ކޮމާންޑްކޮށް ގޮވިގެންދިޔައީ، ދިވެހިބަހުންނެވެ.

ރާއްޖޭގައި އަލަށް ތަޢާރުފް ކުރެވިގެންދިޔަ ސިފައިންގެ ފުރަތަމަ ޙަރަކާތްފެނިގެންދިޔައީ ނިކަން ނަލަކޮށެވެ. އެއީ އެއަހަރުގެ ހިތިވިލޭރޭގެ ޙަރަކާތްތަކުގައި އެއްހަމަޔަކުން ފައިހަމަކޮށް، ރަދުންނާއެކު ހިނގަމުންދިޔަ ސިފައިންނެވެ. މިއީ ރާއްޖޭގެ ރައްޔިތުންނަށް އަލަށް ފެނުނު ޙަރަކާތެކެވެ. އަދި، ރަދުންގެ ޝަރަފާއި ޢިއްޒަތަށް އިތުރުވެގެންދިޔަ ހައިބަތްތެރި ދަރަޖައެކެވެ. މިހުރިހައިކަމަކާއެކުވެސް، އަލަށް މިއުފެދުނު ސިފައިންނާމެދު މާލެތެރޭގައި ތަފާތު ވާހަކަތައް ދެކެވެމުންދިޔައެވެ. އަދި ތުންފިއްތަމުންދިޔަ އިދިކޮޅުޚިޔާލުގެމީހުންގެ އުނދަގޫވެސް ފޯރިމެއެވެ. މީގެތެރެއިން އެއްޙާދިސާއެއް ހިންގެވިކަމަށް ބުނެވެނީ، ނޫމަރާގަނޑުވަރު ފާށަނާކިލެގެފާނުގެ ދޮށީދަރިކަލުން، މަލިންމަނިއްޕުޅެވެ. އެމަނިއްޕުޅުކުރެއްވިކަމަކީ، އެރޭ، ހިތިގެއިން ރަދުން ގަނޑުވަރަށް ވަޑައިގަންނަވަނިކޮށް، ހެންވޭރު މައިޒާންދޮށުން ހުޅަނގަށް ވަޑައިގަތްތަނާ، ރޯކޮށްފައިވާ އަތުއޮނުގަނޑެއް، ސިފައިންގެ ބޮލާދިމާއަށް ދިއްކުރައްވައިގެން، ސިފައިންގެ ބޮލަށް ކަނިތައް އެޅޭގޮތަށް ދިއްކޮށްގެން ހިންގެވުމެވެ. އެހެނަސް، ސިފައިން އެކަމަށް ފަރުވާލެއް ނުބަހައްޓައި، އެހިނގިގޮތަށް ހިނގަމުންދިޔައެވެ. އަދި ރަދުން ގަނޑުވަރަށް ވެދެވަޑައިގަތުމުން، ސިފައިންގެ ބޭކަލުން، އާގަނޑުވަރަށް ވަޑައިގަތީއެވެ. ސިފައިންގެ ބޭކަލުންނަށް އެކިވަރުގެ އަނިޔާލިބިފައި ވެއެވެ. އެންމެ ބޮޑަށް ގެއްލުން ލިބިފައިވަނީ، ރޯނުގޭ އިބްރާހީމްދީދީއަށެވެ. އެދީދީގެ މޫނާއި ކަނދުރާއިން ބައެއް އަނދާފައި ވެއެވެ. އެއްބޭކަލެއްގެ ލޮލުގެ އެސްފިޔަތައް އެނދިއިރު، އަނެއްބޭކަލެއްގެ ތުރުކީ ތާކިހަލުގެ މާތައްވަނީ އަނދާފައެވެ. ހުރިހައިބޭކަލުންގެ ކޯޓުގެ ތަންތަންކޮޅު، އަލިފާނުގެ ކަނިން އަނދާފައި ހުއްޓެވެ.

ރޯނުގޭ އިބްރާހީމްދީދީއަށް، މިޙާދިސާގައި ލިބިވަޑައިގަތް އަނިޔާތަކުން އެހައި ފަސޭހައިން ސަލާމަތްވެވަޑައެއް ނުގެންނެވުނެވެ. މޫނުފުޅުގައި ބޭސްކޮޅު އަޅަންޖެހުނެވެ. އަދި އޭގެ އަނެއްދުވަހު ހުންފުޅުވެސް އަތުވެއްޖެއެވެ. ބަންޑާރައިންގެ ޚާއްޞަ ބެއްލެވުމުގެދަށުން، އިބްރާހީމްދީދީއަށް ފަރުވާދެވެމުން ދިޔައެވެ. އެހެންނަމަވެސް، އެދީދީގެ ޙާލުކޮޅު، އެއްދުވަހުން އަނެއްދުވަހަށް ދިޔައީ ގޯސްވަމުންނެވެ. އެހެންކަމާއެކު، އާގަނޑުވަރުގައި ފަރުވާދެވެމުންދިޔަ އިބްރާހީމްދީދީ، އަށެއްކަދުވަސްފަހުން، ގަލޮޅުގެޔަށް ބަދަލުކުރެވުނެވެ. ބޭސްފަރުވާކޮޅު ކުރެވެމުންދިޔައީ، ރަދުންގެ ޚަރަދުގައި، ރަދުންގެ ޚާއްޞަބެއްލެވުމުގެދަށުންނެވެ. އަދި ބޭސްކޮޅު މެދުނުކެނޑި ކުރެވެމުންދިޔަނަމަވެސް، ޝައްވާލުމަހުގެ 8 ވަނަދުވަހު އެދީދީ އަވަހާރަ ވެއްޖެއެވެ. މިއާއެކު، ރޯނުގޭ އިބްރާހީމްދީދީ ވެގެންދިޔައީ، ދިވެހި ތާރީޚުގައި، ސިފައިންގެވާޖިބު އަދާކުރަމުންދަނިކޮށް، އަވަހާރަވި، ފުރަތަމަ ސިފައިންގެ މީހާއަށް ވެފައެވެ.

ނޫރައްދީން ރަދުން އަވަހާރަވަންދެން، ސިފައިންގެތެރޭގައި މުޅިންވެސް އުޅުއްވީ، މާލޭގެ ބޮޑުންގެ ޢާއިލާއަށް ނިސްބަތްވާ ދީދީންނެވެ. އެއަށްފަހު، ލޯޖެހިގަނޑުވަރު މެދުތުއްތު، ތުއްތުފުތު، އައްޑޫގޭ އާދަމް މަނިކުފަދަ ކަމުވޮށިވެގެންވާ ބޭކަލުން ސިފައިންގެ ތެރެޔަށް ލެވި، ސިފައިންގެ ޖުމްލަ ޢަދަދު 12 އަށް އިތުރު ކުރެވުނެވެ. ދިވެހިރާއްޖޭގައި ފުރަތަމަ އުފެދުނު ސިފައިންގެ ވެރިޔާ، ދޮންމަނިކުގެ އިސްމާޢީލްދީދީ، ސިފައިންގެ ވެރިކަމުގައި 6 ނުވަތަ 7 އަހަރު ދެމިހުންނެވިއެވެ. އިސްމާޢީލްދީދީގެ ސިފައިންގެ ވެރިކަމުގައި ސިފައިންނަށް ކޮމާންޑް ކުރެއްވީ ދިވެހިބަހުންނެވެ.

ދިވެހިސިފައިންނަށް، ފުރަތަމަފަހަރަށް އިނގިރޭސިބަހުން ގޮވި، ސިފައިންގެވެރިޔަކީ، ޢަލީދޮށިމޭނާކިލެގެފާނުގެ ބިދޭސީ އަނބިކަނބަލަކަށް ލިބިވަޑައިގެންނެވި، ޢަބްދުﷲ ދީދީއެވެ. ޢަބްދުﷲ ދީދީޢަކީ، ގާލީގެ ހިލޭސާބަހަށް ޚިދުމަތްކުރާ ސިފައިންގެ ފައުޖެއްގައި މަސައްކަތްކޮށް، ތަޖުރިބާލިބިވަޑައިގެން ހުންނެވި ބޭފުޅެކެވެ. އޭނާ މާލެވަޑައިގަތީ، ހިޖުރީސަނަތުން، 1314 ވަނައަހަރުއެވެ. ދޮންމަނިކުގެ އިސްމާޢީލްދީދީ ނުވަތަ މީރުބަހުރުގޭ އިސްމާޢީލްދީދީއަށްފަހު، ރާއްޖޭގެ ސިފައިންގެ ވެރިކަންކުރެއްވީ، ޢަލީދޮށިމޭނާކިލެގެފާނުގެ ޢަބްދުﷲ ދީދީއެވެ.