ދިވެހި ބަސް ކިޔަވައިދެއްވާ ގިނަ މުދައްރިސުންގެ ފިލާވަޅުތަކުންނާއި ބަސް ކިޔަވައި ދިނުމަށް ލިޔެވިފައިވާ ގިނަ ފޮތް ފޮތުން އެނގޭ ގޮތުގައި ދިވެހި އަދަބިއްޔާތުގެ އެންމެ އަގުހުރި އެއްއަދީބު ކަމުގައިވާ ބަނޑޭރި ހަސަންމަނިކުފާނަކީ އިސްދޫ ޢަލިރަސްގެފާނުގެ ޙަސަން ރަސްގެފާނުގެ ޢަލީ މަނިކުފާނުގެ ޙަސަން މަނިކުފާނެވެ. އެހެންކަމުން މިއަދުގެ ކިޔަވާ ކުދީންނަށް އެނގިފައި އޮންނަނީ ބަނޑޭރި ޙަސަންމަނިކުފާނަކީ ހައްދުންމަތީ އިސްދޫއަށް ނިސްބަތްވާ އިސްދޫ ބޭފުޅެއްކަމެވެ.
ދިވެހިރާއްޖޭގެ ތާރީޚުގައި މަޝްހޫރު އިސްދޫ ދަރިކޮޅުން ރަސްކަމުގެ ތަޚުތުގައި ރެދަލި ކުރައްވާފައި ވަނީ ދެބޭފުޅުންނެވެ. އެއީ އިސްވެ ދެންނެވުނު އިސްދޫ އަލިރަސްގެފާނާއި އެމަނިކުފާނުގެ ދަރިކަލުން އައްސުލްޠާނުލްޙާއްޖު ޙަސަން (ދިހަވަނަ ޙަސަން ރަސްގެފާނެވެ.) މިދެންނެވި ހަސަން ރަސްގެފާނުގެ ރަސްކަމުގައި އެމަނިކުފާނު ޙައްޖަށް ވަޑައިގަތުމަށްޓަކައި މާލެއިން މައްކާއަށް ވަޑައިގެންފައި ޙައްޖުގެ އަޅުކަމަށްފަހު މާލެ ވަޑައިގެންނެވިއިރު ރާއްޖޭގައިވަނީ ދިޔަމިގިލީ ދަރިކޮޅުގެ ކީރިތިކަމާއި މޫރިތިކަމުން ފުރިގެންވީ ރަސްކަން ފެށިފައެވެ. ނަތީޖާ އަކަށްވީ ރަދުންގެ އަމުރުފުޅަށް މާލެއާއި ދުރު ރަށަކަށް އާދެ! އައްޑޫ ހިތަދޫ އަށް ޙަސަން ރަސްގެފާނު ފޮނުއްވާލުމެވެ.
އައްސުލްޠާނު ޙާއްޖު ޙަސަން (ދިހަވަނަ) އައްޑޫ ހިތަދޫ އަށް ފޮނުއްވާލެއްވުމުން އެމަނިކުފާނު ހިތަދޫގައި އައްޑޫ ބޭފުޅަކާއި ކައިވެނި ބައްލަވައިގެން ދިރިއުޅުއްވި "ގަނޑުވަރަކީ" މިއަދުވެސް ހިތަދޫގައި ހުރި ގަނޑުވަރު ގެ ފެށުމެވެ. ދިވެހި ބަހުން ގަނޑުވަރު ބޭނުން ކުރަމުން އަންނަނީ ރަސްކަމުގެ ޚާންދާނުގެ ބޭފުޅުން ތިއްބަވާ ގެ އަށެވެ. އައްޑޫ ގައި ގަނޑުވަރު މިނަން ދެވިފައިވާ ތިން ގެއެއް ހުރެއެވެ. އެއީ ހިތަދޫ ގައި ހުންނަ އިސްދޫ ޙަސަން ރަސްގެފާނުގެ ގަނޑުވަރާއި މީދޫ ގައި ހުންނަ ޢިޔާސުއްދީން ރަދުން ނުވަތަ ޙާޖީ ބަންޑާރައިންގެ ޢާއިލާގެ ބޭފުޅުންގެ ގަނޑުވަރެވެ. މީގެ އިތުރުން އައްޑޫއަތޮޅު ގަމުގައި މީހުން ދިރިއުޅުނު ދުވަސްވަރު އެރަށުގައި އުޅުއްވި އިސްދޫ ޢަލިރަސްގެފާނުގެ ޢާއިލާއަށް ނިސްބަތްވާ ބޭފުޅުން ދިރިއުޅުއްވި ގަނޑުވަރަށް ނިސްބަތްކޮށް އެރަށު މީހުން ފޭދުއަށް ބަދަލު ކުރެއްވުމުން ފޭދޫގައި އެބޭފުޅުން ތިއްބެވުމަށް އަޅައިދިން ގަނޑުވަރެވެ. ޙަސަން ރަސްގެފާނު ހިތަދޫއަށް ފޮނުއްވާލެއްވުމަށްފަހު އެމަނިކުފާނު ދިރިއުޅުއްވީ، އަދި އެންމެ ފަހުން އަވަހާރަވެ ފަސްދާނު ލެވުނީވެސް ހިތަދޫގައެވެ. އެހެންކަމުން އެރަދުންގެ ދަރިފަސްކޮޅު ވަނީ އައްޑޫ ގެ ދަރިފަސްކޮޅަކަށްވެފައެވެ.
އައްސުލްޠާނު ޙާއްޖު ޙަސަން (ދިހަވަނަ) ގެ ދަރިކަލުން ހިތަދޫ ޢަލިމަނިކުފާނުގެ ދަރިކަލުން ބަނޑޭރި ޙަސަން މަނިކުފާނުގެ މަންމަ އަކީ ޤާޟީ މުޙައްމަދު ޝަމްސުއްދީނުލް ކަބީރު (އައްޑޫ ބޮޑު ފަނޑިޔާރު ތަކުރުފާނު) ގެ ދަރިކަލުން ޤާޟީ ޙުސައިން ޤުޠުބުއްދީނުގެ ދަރިކަލުން އަލްވަޒީރުލް ކަބީރު މުޙައްމަދު ބޮޑުފުތް ތަކުރުފާނުގެ ދަރިކަނބަލުން ޙައްވާބީފާނުގެ ދަރިކަނބަލުން ފާޠިމާފާނެވެ. އެހެންކަމުން ބަނޑޭރި ޙަސަން މަނިކުފާނަކީ އައްޑޫއަށް އުފަން އައްޑޫ ބޭފުޅެކެވެ.
ދިހަވަނަ ހަސަން ރަސްގެފާނުގެ ދަރިކޮޅު ކަމުގައިވާ އިސްދޫ ދަރިކޮޅަކީ އައްޑޫ އަތޮޅާއި ފުވައްމުލަކު ދަރިކޮޅެއް އިސްދޫ އާއި ގުޅިގެން އުފެދުނު ދަރިކޮޅެކެވެ. އެހެންކަމުން ޙަސަން ރަސްގެފާނުގެ ބައްޕާފުޅު އިސްދޫ ޢަލިރަސްގެފާނުގެ ނަންފުޅެއްގެ ގޮތުގައި އައްޑޫ ޢަލިރަސްގެފާނުގެ މިނަންފުޅު މަޝްހޫރުވެފައިވެއެވެ. އައްޑޫ އަލިރަސްގެފާނޭ ކިޔެވުނީ އެރަސްގެފާނު ކައިވެނި ބެއްލެވި ބޭފުޅަކީ ، އަދި ޙަސަން ރަސްގެފާނުގެ މަންމަ އަކީ އައްޑޫއަތޮޅު ގަމު ކަނބޯވަތި އައިޝާ ކަނބާފާނު ކަމަށް ވާތީއެވެ. ކަނބޯވަތި އައިޝާ ކަނބާފާނަކީ އަލްޤާޟީ މުޙައްމަދު ޝަމްސުއްދީނުލް ކަބީރު އައްޑޫ ބޮޑުފަނޑިޔާރުތަކުރުފާނުގެ އިބްރާހީމް ނާއިބު ފަޑިޔަތް ތަކުރުފާނުގެ މާވައުރަންދި ބީފާނުގެ ގަމު މުޙައްމަދު ފަޑިޔަތް ތަކުރުފާނުގެ ދަރިކަނބަލުންނެވެ.
ދިހަވަނަ ޙަސަން ރަސްގެފާނު ކައިވެނި ބެއްލެވީ އަލްޤާޟީ މުޙައްމަދު ޝަމްސުއްދީނުލް ކަބީރު އައްޑޫ ބޮޑުފަނޑިޔާރުތަކުރުފާނުގެ ބޮޑުފާތުމާފާނުގެ ބޮޑު ތުއްބީގެ ހައްވާ މަނިކެގެ ކިލަވެތި އައިޝާފާނާއެވެ. ލިބިލެއްވީ ބަނޑޭރި ޙަސަން މަނިކުފާނުގެ ބައްޕަ އަލިމަނިކުފާނާއި ޙުސަންމަނިކުފާނާއި އިބްރާހީމް މަނިކުފާނާއި ޙައްވާ މަނިކުފާނެވެ. އެހެންކަމުން ބަނޑޭރި ޙަސަން މަނިކުފާނަކީ ތިންމަތިފުށުން މީދޫ އަލްޤާޟީ މުޙައްމަދު ޝަމްސުއްދީނުލް ކަބީރު އައްޑޫ ބޮޑުފަނޑިޔާރުތަކުރުފާނަށް ކާފަ ވިދާޅުވާ ބޭފުޅެކެވެ.
ބަނޑޭރި ޙަސަން މަނިކުފާނު، "ބަނޑޭރި ހަސަން މަނިކުފާނު" ގެ ނަންފުޅުން މަޝްހޫރު ވެފައިވަނީ 1799 ން 1835 އަށް ރަސްކަން ކުރެއްވި މުޙައްމަދު މުޢީނުއްދީނުލް އައްޥަލުގެ ރަސްކަމުގައި 1832 ވަނަ އަހަރު އެތެރެ ކޮއިލުގެ މަތިގެ ހެއްދެވިއިރު މަތިގޭ ބަނޑޭރިކަމުގައި ހުންނެވީތީއެވެ. އެދުވަސްވަރު ރަދުންގެ އަރިހުގައި ހުންނެވި ހުންނެވުމުގައި ހިނގާފައިވާ ޙާދިސާ ތަކާއި ކުރައްވާފައިވާ އަދަބީ މަސައްކަތް ޕުޅުގެ ސަބަބުން އެމަނިކުފާނަކީ މިއަދުވެސް ދިވެހިޤައުމު ފަޚުރުވެރިވާ، ދިވެހި ބަހާއި އަދަބުގެ ޚާއްޞަ ޚިދުމަތް ތެރިއެކެވެ.
ބަނޑޭރި ޙަސަން މަނިކުފާނުގެ އަދަބީ ޚިދުމަތް ތަކުގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ އަރިއަތޮޅު "އަރުމާޒު" ރައިވަރާއި ''ދިޔޯ''ގެ ރައިވަރު މި ދެރައިވަރަކީ ދިވެހި އަދަބިއްޔާތުގެ އެންމެ އަގުހުރި ތަރިކަ ތަކުގެ ތެރެއިންވެސް ނަންހުރި ދެ ތުއްރަވާހެވެ. ބަނޑޭރި ޙަސަން މަނިކުފާނު މުޢީނުއްދީނު ރަދުންގެ އަރިއަހުގައި އަރިއަތޮޅަށް ކުރެއްވި ދަތުރު ފުޅަށްފަހު އެދަތުރުފުޅުގެ ކަންތައް ހިނގައިދިޔަ ގޮތް ހިމެނޭ ދަތުރުނާމާ ''އަރިއަތޮޅު އަރުމާޒު" މިނަމުގައި ހެއްދެވި 169 ރައިވަރު ހިމެނޭ ރައިވަރު ބައި ރަދުންގެ ހިރިޔާ ފާތުރާ ދަށަށް ހުށަހެޅުއްވުމުން ރަދުން ރައިވަރުތައް ދެކެވަޑައިގެންފައި ހައިރާންފުޅުވެގެން ވިދާޅުވީ " ކަމެއް ވާއިރު އެކަމެއް ދެކޭން ހުރި ކުޅަދާނަ ޅެންވެރިޔަކަށް އެކަމެއް އެ ހިނގި ގޮތަށް ކިތަންމެ ރިވެތިކޮށްވެސް ޅެން ހަދައި ކިޔުމަކީ އުނދަގޫ ކަމެއް ނޫނެވެ.'' ހަސަން މަނިކުފާނު ދެންނެވިއެވެ. ''ނުހިނގާ ކަމެއް ހިތްމައްޗަށް ގެނެސްގެން ޚިޔާލުން އެކަމެއް ނެރެގަތުން މާފަސޭހަވާނެއެވެ.'' ރަދުން ވިދާޅު ބަސްފުޅު އިއްވެވިއެވެ. ''ޙަސަން ބޭބެއަށް މިރައިވަރުފޮތް ހެދުނު ކަމުގައި ވަނީ ދޮޅު މަހެއްހައި ދުވަހުގެތެރޭގައެވެ. ތިޔަހެން ވިއްޔާ ނުވާ ކަމެއްގެ ވާހަކަ މިހައި ރިވެތިކޮށް ތިންމަސް ދުވަހުގެ ތެރޭގައި ހަދައިގެން ގެނެސްދީ ބަލާށެވެ.'' ދެން ޙަސަން މަނިކުފާނު ފަނަރަ ދުވަހުގެ ތެރޭގައި 331 ރައިވަރު ހިމެނޭ ދިޔޯގެ ރައިވަރު ފޮތް ހައްދަވައި އެކުލަވައިގެން ރަދުންގެ ހިރިޔާފާތުރާ ދޮށަށް ހުށަހެޅުއްވުމުން ރަދުން ވިދާޅުވިކަމުގައި ވަނީ " ޅެން ބަހާއިމެދު ބަހަކީ ޙަސަން ބޭބެގެ ބަހެވެ.'' މި ދޮފޮތަށް ރަދުން ތަޢުރީފު ކުރައްވައި ވަރަށް ގިނަ އިނާމު ދެއްވިކަމަށް ވެއެވެ.
ދިޔޯގެ ރައިވަރުގައިވަނީ ދައިތާފުޅު ދިޔޯ އާއި ކޮއްކޯފުޅު ދިޔޯއެއްގެ ވާހަކައެވެ. (ދިވެހި ބަހުން "ދިޔޯ" ކިޔަނީ ރީތި އަންހެން ކުދީންނަށެވެ.) ވާހަކައިގައިވާގޮތުން މިދެބޭފުޅުން މަސައްކަތް ކުރައްވަމުންގެންދެވީ ދުނިޔޭގެ ވެރިކަން ހޯއްދެވުމަށެވެ. އެއީ މާސީނު ( ޗައިނާ ) ނުވަތަ ސިޔާމު (ތައިލެންޑް) ގެ ރަނިކަމެވެ. ކޮއްކޯފުޅު އުޅުއްވަނީ މޮޒަންބީކް ގައެވެ. ދައިތާފުޅު ދިރިއުޅުއްވަމުންގެންދެވީ އިންޑިޔާގައެވެ. ވާހަކައިގައިވާގޮތުން މޮޒަންބީކުގައި އިންނެވި ދިޔޯ ފަންސާސް ނައު ބަންނަވައިގެން ހަގުރާމަ ވެރީންނާއި ހަތިޔާރާއެކު ފުރާވަޑައިގެން ދައިތާފުޅުގެ ލަޝްކަރާ ބައްދަލުކުރައްވައި އެލަޝްކަރުގެ ނާތައް އަންދާ ލައްވައެވެ. އަދި ދައިތާފުޅު ބަލިކުރައްވައެވެ.
ކޮންމެއަކަސް ބަނޑޭރި ޙަސަން މަނިކުފާނަކީ ފަލްސާފާވެރިއެކެވެ. މޮޅު އަދީބެކެވެ. ކުޅަދާނަ ޢިލްމުވެރިއެކެވެ. އެދުވަސްވަރު ރާއްޖޭގައި އެންމެ ކުރިއަރާފައިވާ ފަންޑިތަވެރިކަމުގެ ފަންނުގައި އެޒަމާނުގެ އެންމެ މަޤުބޫލު ޝަޚުސިއްޔަތެވެ. ބަނޑޭރި ޙަސަންމަނިކުފާނުގެ ޝަޚުސިއްޔަތާ މެދު ވާހަކަ ދައްކަމުންދާއިރު މިޒަމާނުގެ ކުދީންގެ ހިތުގައި އުފެދިދާނެ ސުވާލަކީ ބަނޑޭރި ހަސަންމަނިކުފާނު އެފަދަ އަގުހުރި ޝަޚުސިއްތަކަށްވީ، އަދި ރާއްޖޭގައި ނެތްވަރުގެ މޮޅު ޝާޢިރަކަށްވީ ކީއްވެގެންތޯއެވެ؟ އެއީ އެމަނިކުފާނަށް ލިބިލައްވާފައިވާ ޤުދުރަތީ ހަދިޔާއެއް ބާވައެވެ؟ ނުވަތަ ރާއްޖޭގެ ރަސްކަން ކުރެއްވި އިސްދޫ ދަރިކޮޅަށް އެމަނިކުފާނު ނިސްބަތްވާތީ އެމަނިކުފާނު ފަންނު ވެރިޔަކަށް ވީބާވައެވެ؟ ސުވާލުގެ ޖަވާބު ވަރަށް ސާފެވެ. އެހާމެ ފަސޭހައެވެ. ނޫނެކެވެ. ސަބަބަކީ އެމަނިކުފާނު އުފަންވި މާޙައުލަކީ ރާއްޖޭގައި އެވަގުތު އެންމެ ނަންހުރި ޢިލްމީ ވެށްޓެވެ. އެމަނިކުފާނު ތަޢުލީމު ޙާޞިލް ކުރެއްވީ އެމަނިކުފާނުގެ މައިފުށުގެ ބޮޑުބޭބެއިން ކަމުގައިވާ އައްޑޫ މީދޫގެ ޢިލްމުވެރީންގެ އަރިހުންނެވެ. އެމަނިކުފާނުގެ ހަށިކޮޅުގައިވާ ލޭފޮދަކީ އައްޑޫއަތޮޅު ތާއަބަދަށް އެ ޢިލްމުވެރިޔަކަށްޓަކައި ފަޚުރުވެރިވާ މީދޫ އަލްޤާޟީ މުޙައްމަދުޝަމްސުއްދީނުލް ކަބީރު އައްޑޫ ބޮޑުފަނޑިޔާރުގެ ލޭފޮދެވެ. ދިވެހި ތާރީޚު ދިރާސާ ކުރެއްވުމަށްފަހު ތަޙުލީލީ ނަޒަރަކުން "އަމާޒު" ގެ ޖެނުއަރީ 1980 ގެ ޢަދަދުގައި މަރުޙޫމް އުސްތާޛު މުޙައްމަދު އިބްރާހީމް ލުޠުފީ ލިޔުއްވާފައިވަނީ ބަނޑޭރި ޙަސަން މަނިކުފާނުގެ ބަލާޢާތްތެރިކަމަކީ ހަމައެކަނި ޤުދުރަތީ ހަދިޔާއެއް ނޫން ކަމުގައެވެ. އެމަނިކުފާނުގެ ބަލާޢާތްތެރިކަމަށް އެންމެ ބޮޑު އެހީއަކަށްވެފައިވަނީ އޭނާގެ މާޙައުލު ކަމަށެވެ.
ދިވެހި އަދަބިއްޔާތުގެ ރަންތަރި ބަނޑޭރި ޙަސަން މަނިކުފާނުގެ ދަރިކޮޅު މިހާރުވެސް ރާއްޖޭގައި އެބައޮތެވެ. ޙަސަންމަނިކުފާނަށް ލިބިލެއްވި ތިން ބޭފުޅުންގެ ތެރެއިން އިބްރާހީމް މަނިކުފާނު ނުވަތަ ބޮޑު ރަހާގެ ދަރިކޮޅަކީ މިހާރު ހިތަދޫ ގަނޑުވަރު ޢާއިލާއަށް ނިސްބަތްވާ ބޭފުޅުންނެވެ. ބަނޑޭރި ހަސަންމަނިކުފާނުގެ ފާޠިމަތު ދީދީގެ ދަރިކޮޅަކީ ހުޅުދޫ ވާރުގޭ ދީދީގެ ދަރިކޮޅާއި ހިތަދޫ އެޅަދިދީގެ ދަރިކޮޅެވެ. ޙުސައިން ދީދީގެ ބޭފުޅުންނަކީ މާލޭ ހެންވޭރުގޭ ޢާއިލާގެ ބޭފުޅުންނެވެ.
ދިވެހި އަދަބިއްޔާތުގެ ރަންތަރި ބަނޑޭރި ޙަސަން މަނިކުފާނު ފަސްދާނު ލެވިފައިވަނީ އެމަނިކުފާނުގެ މައިފުށުގެ ޢާއިލާގެ ބޭފުޅުން ބިނާކުރައްވާފައިވާ ހިތަދޫ ތަކުރުފާނު މިސްކިތު ގޯތީގެ ތެރޭގައެވެ. މިސްކިތަށް ވަންނައިރު ވާތްފަރާތުން މިސްކިތާ އެންމެ ގާތުން ހުރީ ބަނޑޭރި ޙަސަންމަނިކުފާނުގެ ކާފަ އައްސުލްޠާނުލް ޙާއްޖު ޙަސަން ގެ މަޤްބަރާއެވެ. ( މާލެ ފިޔަވައިރާއްޖޭގެ ރަށެއްގައި ފަސްދާނުލެވިފައިވަނީ ދިވެހިރަސްކަލުންގެ ތެރެއިން ހިތަދޫ ގައި ފަސްދާނުލެވިފައިވާ ދިހަވަނަ ޙަސަންރަސްގެފާނާއި ހަންޏާމީދޫގައި ފަސްދާނުލެވިފައިވާ އިބްރާހީމް ކަލާފާނެވެ.) ހަސަންރަސްގެފާނުގެ މަޤްބަރާގެ އިރުމައްޗަށް ހުރީ ބަނޑޭރި ޙަސަން މަނިކުފާނުގެ ބައްޕަ ޢަލީ މަނިކުފާނުގެ މަޤްބަރާއެވެ. އެމަޤްބަރާގެ އިރަށް ހުރި މަޤްބަރާ އަކީ މި ލިޔުމުގައި އަޅުގަނޑު އައްޑޫގެ ފަޚުރުވެރި ދަރިއެއްކަމުގައި ބަޔާން ކުރި ބަނޑޭރި ޙަސަންމަނިކުފާނުގެ މަޤްބަރާއެވެ. ކީރިތި ﷲ ބަނޑޭރި ޙަސަން މަނިކުފާނު ދިވެހި ޤައުމަށް އަދި ދިވެހި ބަހާއި ދިވެހީންގެ ދީނަށް ކުރައްވާފައިވާ ޚިދުމަތުގެ ހެޔޮ ބަދަލު ދެއްވައި، ފުރާނަފުޅަށް ސުވަރުގޭގެ ނިޢުމަތް މިންވަރު ކުރައްވާށިއެވެ.
މި ލިޔުމުގައި ވަރަށް ގިނަ ކުށް އެބަހުރި މިސާލަކަށް އިސްދޫ ދަރިކޮޅުން ރަސްކަން ކުރީ ދެމީހުންކަމަށް ލިޔެފައި އެބަ އޮތް މީ އެއްވެސް ދިރާސާއެއް ނުކޮށް ލިޔެފައިވާ ޚިޔާލީ ވާހަކަތަކެއްކަމަށް ބެލެވެނީ، އިތުުރު މަޢުލޫމާތު ހޯދަން ބޭނުންނަމަ އަޅުގަނޑަށް އަންގަވާލަދެއްވާ، 9685454@GMAIL.COM
މި ލިޔުމުގައި ވަރަށް ގިނަ ކުށް އެބަހުރި މިސާލަކަށް އިސްދޫ ދަރިކޮޅުން ރަސްކަން ކުރީ ދެމީހުންކަމަށް ލިޔެފައި އެބަ އޮތް މީ އެއްވެސް ދިރާސާއެއް ނުކޮށް ލިޔެފައިވާ ޚިޔާލީ ވާހަކަތަކެއްކަމަށް ބެލެވެނީ، އިތުުރު މަޢުލޫމާތު ހޯދަން ބޭނުންނަމަ އަޅުގަނޑަށް އަންގަވާލަދެއްވާ ib_hameed@live.com